"Қазақстан-2050" Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты " сыбайлас жемқорлықты ұлттық қауіпсіздікке тікелей қатер дәрежесіне көтереді және мемлекет пен қоғамды осы жағымсыз құбылысқа қарсы күресте күш біріктіруге бағыттайды.
Осы маңызды мәселе бойынша Қазақстанның принципті ұстанымын көрсететін еліміздің басты стратегиялық құжаты алдағы жылдардағы мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатының негізі болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік басқару тиімділігінің, елдің инвестициялық тартымдылығының төмендеуіне әкелетіні, үдемелі әлеуметтік-экономикалық дамуды тежейтіні белгілі.
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімді, әлемдік стандарттарға сәйкес келетін институттары мен тетіктерін құру бағытын мақсатты және кезең-кезеңімен ұстанады.
Біздің елімізде қазіргі заманғы сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама жұмыс істейді, оның негізі "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" және "Мемлекеттік қызмет туралы" заңдар болып табылады, бірқатар бағдарламалық құжаттар іске асырылуда, мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы функцияларды кешенді іске асыратын арнайы уәкілетті орган құрылды, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет саласындағы халықаралық ынтымақтастық белсенді жүзеге асырылуда.
Меритократия қағидаттарында, олардың әлеуметтік шығу тегі мен мүліктік жағдайына қарамастан, қабілетті және кәсіби дайындалған адамдар басшылық лауазымдарды атқаратын мемлекеттік қызмет жүйесі, оның ішінде мемлекеттің әрбір органы мен лауазымды адамының функциялары мен өкілеттіктерін нақты ажырата және айқындай отырып қалыптастырылған.
Мемлекеттік қызмет көрсету саласын дамыту және мемлекеттік аппарат жұмысын ақпараттандыру, шенеуніктердің азаматтармен тікелей байланысын қысқарту және сыбайлас жемқорлық құбылыстары үшін жағдайларды азайту бойынша кешенді шаралар қабылданды.
Қазақстанға әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қатарына кіруге мүмкіндік берген азаматтардың өмір сүру деңгейін арттыру, ұлттық экономиканың өсуі, бизнесті жүргізу жағдайларын жақсарту, халықтың құқықтық сауаттылығы мен әлеуметтік белсенділігін арттыру, электрондық үкіметті енгізу бойынша қабылданып жатқан шаралар да заңға бағыну мәдениетін және жалпы қабылданған сыбайлас жемқорлыққа қарсы мінез-құлық үлгілерін қалыптастыру үшін алғышарттар жасайды.
Сонымен қатар, экономиканың одан әрі өсуі, халықтың әл-ауқатын арттыру, әлемнің неғұрлым бәсекеге қабілетті отыз елінің қатарына кіру жөніндегі өршіл міндетті іске асыру жөніндегі стратегиялық міндеттерді шешу мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатын жаңғыртуға және оны іске асырудағы азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыруға негізделген жаңа жүйелі шаралар қабылдауды талап етеді, бұл сыбайлас жемқорлық көріністерін барынша азайтуға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты, осы кезеңде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс – қимыл стратегиясын (бұдан әрі-Стратегия немесе сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегия) айқындайтын мемлекеттің жаңа бағдарламалық құжатын қабылдау қажеттілігі бар.
Мұндай құжатта сыбайлас жемқорлық деңгейін түбегейлі қысқартуға, мемлекет пен қоғам өмірінің әртүрлі салаларында оны тудыратын себептер мен жағдайларды жоюға қабілетті алдын алу сипатындағы кешенді шараларға жетекші рөл берілуі керек. Яғни, сыбайлас жемқорлықтың салдарымен күресуге емес, оның алғышарттарын жоюға баса назар аудару керек.
Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру бизнесті дамыту жолындағы әкімшілік кедергілерді жою жөніндегі шаралардың басымдығын, Қазақстанда жұмыс істейтін отандық және шетелдік кәсіпкерлердің құқықтары мен заңды мүдделерін кез келген сыбайлас жемқорлық көріністерінен тиімді қорғауды көздейді.
Тұтастай алғанда, мұндай Стратегия мемлекет пен қоғам өмірінің негізгі салаларын қамтуға, жан-жақты және дәйекті сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралар кешенін әзірлеуді және жүзеге асыруды көздеуге, сол арқылы мемлекеттік биліктің барлық деңгейлерінде, сондай-ақ жеке секторда сыбайлас жемқорлықтың барынша азайтылуын қамтамасыз етуге, қазақстандық азаматтардың осы әлеуметтік зұлымдыққа төзбеушілігін қалыптастыруға тиіс.
Бұл ретте стратегиямен айқындалатын базалық бағыттар біржола деректер бола алмайды. Олар жекелеген іс-шаралардың орындалуына қарай және сыбайлас жемқорлық құбылысын, оның себептерін, сыбайлас жемқорлық мінез-құлқының уәждемесін, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы істердің жай-күйін елеулі және объективті бағалауды терең талдау нәтижелерін ескере отырып түзетілуге тиіс.
2. Ағымдағы жағдайды талдау
2.1. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы оң үрдістер
Қазақстан мемлекеті дамуының алдыңғы кезеңдерінде жалпыға бірдей танылған нәтижелерге қол жеткізілді, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл ісінде айқын оң үрдістер байқалды, олардың күшеюі мен дамуы ел дамуының қазіргі кезеңінде осы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны табысты іске асырудың кепілі болады.
Қазақстан ТМД-да алғашқылардың бірі болып осы жағымсыз құбылысқа қарсы күрестің мақсаттарын, міндеттерін, негізгі қағидаттары мен тетіктерін айқындаған "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Заңды қабылдады.
2001 жылдан бастап сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар іске асырылуда, олардың шеңберінде сыбайлас жемқорлық көріністерінің пайда болу себептері мен жағдайларын жою жөнінде нақты шаралар қабылдануда.
1999 жылдан бері қолданылып келе жатқан "мемлекеттік қызмет туралы" Заң және Мемлекет басшысы 2005 жылы бекіткен мемлекеттік қызметшілердің Ар-намыс кодексі Қазақстанда есептілік, ашықтық және меритократия қағидаттарына негізделген кәсіби мемлекеттік аппаратты қалыптастыру үшін негіз құрды.
Мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы реттеуші және құқық қорғау функцияларын біріктіретін арнайы мемлекеттік орган құрылды. Ол мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мен өткеру және мемлекеттік аппараттың тазалығына мониторинг жүргізу мәселелерін реттеуге ғана емес, сонымен қатар сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және алдын алу, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған адамдарды қылмыстық қудалау функциясына ие.
Бұл ретте алдын алу-алдын алу қызметі жаңадан құрылған орган үшін басым болып табылады.
Жазаның бұлтартпаушылық принципі сәтті жүзеге асырылуда. Сыбайлас жемқорлық әрекеттерін жасауда ұсталған шенеуніктер атқарған лауазымдары мен дәрежелеріне қарамастан, заңның барлық қатаңдығына жауап береді.
Қылмыстық-құқықтық саясат лауазымды адамдардың сыбайлас жемқорлық қылмыстар жасағаны үшін қатаң жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Сыбайлас жемқорлық қылмыстар үшін қатаң жауапкершілік қажеттілігі Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында көзделген.
Мұндай қағидаттық тәсіл жаңа Қылмыстық кодексте іске асырылды. Осылайша, сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған адамдарға ескіру мерзімі қолданылмайды, шартты түрде соттауға тыйым салынады, мемлекеттік қызметте қызмет атқару құқығына өмір бойы тыйым салынады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама қылмыстық жолмен алынған мүлікті тәркілеу, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл үшін басшылардың дербес жауапкершілігі жөніндегі нормалармен толықтырылды. Онда "мүдделер қақтығысы"сияқты маңызды ұғым бекітілген.
Бұл ретте мемлекеттік қызметшілердің жауапкершілігін күшейтумен қатар олардың әлеуметтік кепілдіктері де жетілдірілуде.
Мемлекеттік аппараттың жалақысын кезең-кезеңімен, ұдайы арттыру мемлекеттік қызметшілердің әлеуметтік әл-ауқатын арттыруға және олардың өз міндеттерін адал және әділ негізде орындауы үшін жағдайлар жасауға арналған.
Құқық қорғау жүйесін одан әрі жаңғыртудың 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған мемлекеттік бағдарламасында және құқық қорғау органдарының кадр саясатының тұжырымдамасында құқық тәртібі органдарына сенім деңгейін арттыруға, мінсіз мінез-құлқымен және құзыреттілігінің жоғары деңгейімен ерекшеленетін персоналды қалыптастыруға бағытталған шаралар көзделген.
Сот жүйесіне деген сенімді арттыруға, оның азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау ісіндегі рөлін күшейтуге ерекше назар аударылады. Судьялар корпусын қалыптастыру тетігін жетілдіру, электрондық сот ісін жүргізуді дамыту, оның ашықтығы мен қолжетімділік деңгейін арттыру жөнінде шаралар қабылданды.
Электрондық үкіметті, сондай-ақ мемлекеттік және жеке құрылымдардың интернет-ресурстарын қалыптастыру жөніндегі шаралар ықпал еткен ақпаратқа қолжетімділік барлық жерде кеңейтілді.
Азаматтардың сыбайлас жемқорлық фактілері туралы, оның ішінде Сенім телефондары мен мемлекеттік органдардың веб-сайттары есебінен кедергісіз хабардар етуі үшін жағдайлар жасалған.
Елдің инвестициялық тартымдылығын күшейту, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында кәсіпкерлік қызметті, халықтың сапалы және жедел Мемлекеттік қызметтерді алуын қиындататын әкімшілік кедергілер жойылуда.
"Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы" Заңның және "Рұқсаттар және хабарламалар туралы" Заңның қабылдануымен көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің сапасын арттыру үшін жағдайлар жасалды, рұқсаттар мен лицензияланатын қызмет түрлерінің саны күрт қысқарды.
Мемлекеттік қызметтер көрсетудің тиімділігін бағалау және сапасын сыртқы бақылау жүйесі қалыптастырылды.
Жүргізілген жұмыстың нәтижесі мемлекеттік қызметтер көрсету мерзімдерін бұзу санының (2012 жылмен салыстырғанда 8,7 есе) және оларды көрсету сапасына шағымдардың (25% - ға) жыл сайын төмендеуі, сондай-ақ автоматтандырылған қызметтер (2 еседен астам) және халыққа қызмет көрсету орталықтары арқылы көрсетілетін қызметтер үлесінің (51% - ға)ұлғаюы болды.
Мемлекеттік сатып алуды автоматтандыру деңгейі артып келеді, бұл бәсекелестік ортаны қалыптастыруға, бюджет қаражатын ашық және тиімді игеруге ықпал етеді.
Экономиканың мемлекеттік емес секторында кәсіпкерлік қызметті жүргізу, халықты жұмыспен қамту және жұмыспен қамту үшін қолайлы жағдайлар жасалған.
Жалпы, аталған шараларды қабылдау Қазақстанға сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет деңгейі бойынша Орталық Азия өңірінде де, ТМД елдері арасында да жетекші орындардың бірін алуға мүмкіндік берді.
2.2. Шешуді қажет ететін мәселелер
